حەسەن زیرەک

حەسەن زیرەک
Hesen Zîrek
حەسەن زیرەک; Hesen Zîrek;
حەسەن عەبدوڵا
لەدایکبوون	٢٩ی تشرینی دووەمی ١٩٢١; بۆکان، گەڕەکی قەڵا
مەرگ	٢٦ی حوزەیرانی ١٩٧٢ (٥٠ ساڵ ژیاوە); بۆکان
ھۆکاری مەرگ	ژەھر خواردکردن، شێرپەنجەی جگەر
شوێنی گۆڕ	ناڵەشکێنە، بۆکان; 36°30′02″N 46°12′30″E / 36.5005291°N 46.2082101°Eپۆتانەکان: 36°30′02″N 46°12′30″E / 36.5005291°N 46.2082101°E
نەتەوە	کورد
شارۆمەندێتی	ھاووڵاتی ئێران
پەروەردە	نەخوێندەوار
پیشە	گۆرانیبێژ، وێنەکێش
چالاکبوون	١٩٥٦–١٩٧٢
ناسراوە بە	بولبولی کوردستان
چەشن	فۆلکلۆر
ئایین	ئیسلام
ھاوسەر	میدیا زەندی، ڕابیعە سەرئەنجام
مناڵ(ەکان)	مەھتاب(ئارەزوو)، ساکار

حەسەن عەبدوڵڵا ناسراو بە حەسەن زیرەک (٢٩ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە بۆکان – ٢٦ی حوزەیرانی ١٩٧٢ لە بۆکان) ھونەرمەند، مۆسیقازان و گۆرانیبێژێکی کورد بوو. بە یەکێک لە بەناوبانگترین ھونەرمەندانی کورد ھەژمار دەکرێت. بەرچاوترین کاری ئەو کۆکردنەوەی گەنجینەیەک لە ھونەری ئاواز و گۆرانیی کوردییە کە بە دەنگی ئەو وتراونەتەوە. حەسەن زیرەک بەھۆی گۆرانییەکانی لە ناو کوردەکانی ڕۆژھەڵات و باشوور ناسراوە. لە ساڵی ١٩٧٢ لە شاری بۆکان، پارێزگای ورمێ کۆچی دواییی کرد و ھەر لەوێش بە خاک سپێردرا.

پوختەی ژیان[دەستکاری]

سەرەتای ژیان[دەستکاری]

حەسەن زیرەک لە ڕۆژی ٢٩ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٢١ لە مەڵبەندی موکریان لە دایک بووە، شوێنی لەدایکبوونی زۆر ڕوون نییە، بە گوێرەی قسەی خەڵکی شاری بۆکانە و زیرەک لە گەڕەکی قەڵای سەرداری ئەم شارە لە دایک بووە، زۆر کەسیش کە لە نزیکەوە دەیناسن گوندی ھەرمێلە، کە سەر بە شاری سەقزە، بە شوێنی لەدایکبوونی دادەنێن. باوکی ناوی عەبدوڵڵایە و دایکی ئامینی ناو بووە. باوکی لەلای خانانی ئاغای گوندی ھەرمێلە کاری کردووە و لەبەر لێھاتوویی بە زیرەک ناوی دەرکردووە. ناوبراو جگە لە حەسەن دوو کوڕی تری بە ناوەکانی حوسێن و مینە ھەبووە. حەسەن زیرەک لە تەمەنی ژێر دە ساڵیدا لەگەڵ چەند کەس لە دەنگخۆشانی بۆکان لە شایییەکانی ناو شار و گوندەکانی بۆکان گۆرانیی وتووەتەوە. لە حەوت و ھەشت ساڵیدا بەردەستی مسگەری و قاوەچییەتی کردووە و ھەروەھا خزمەتی ماڵە دەوڵەمەندەکانی بۆکانی کردووە. زیرەک ١١ ساڵان دەبێت کاتێک باوکی دەمرێت. لەدوای مردنی باوکی، بنەماڵەکەیان لە دێ بار دەکات و دەچنە شاری سەقز. پاشان دایکی زیرەک شوو دەکاتەوە و ئەمە دەبێتە ھۆی دژواریی زیاتر لە ژیانی ئابووری و کۆمەڵایەتیی زیرەک و خوشک و براکانی. لە تەمەنی ١٢ ساڵیدا دەگەڕێتەوە ھەرمێلە و لەلای خانانی ئاغای ئەو دێیە بە کارکەر دادەمەزرێتەوە و بۆ درێژەی ژیانی دەست دەکات بە قاوەچییەتی و چاوساغی و بەردەستیی ئاغاوات.

ساڵانی ھەرمێلە و سەقز[دەستکاری]

ھەر لەو تەمەنەدا دەنگە خۆشەکەی سەرنجی خەڵکی ئەو دێیە بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت و ھەموویان ھەوڵی ئەوەیان دەبێت کە زیرەک لە دەنگە خۆشەکەی بێبەشیان نەکات. کاتێک خانان دەبینێت زیرەک دەنگی ئەوەندە خۆشە ئەمجارە زیاتر گرنگی بە ئەو دەدات و ڕێگە دەدات زیرەک بێتە دیوەخان و بە گۆرانی میوانداریی خان بڕازێنێتەوە. لەولاشەوە زیرەکی مێرمنداڵ و دەنگخۆش بۆ بانگھێشتی شەوان و ڕەشبەڵەکی کوڕان و کچانی گوند، و بەزمی شەوانەیان خۆش دەکات. دوای ساڵێک ھەرمێلە و لای ئاغاوات بەجێ دەھێڵێت و ڕوو دەکاتە شار، بە شاگرد لای کەبابچی و وردە کاری تر ژیان دەباتە سەر. ساڵی ١٩٦٠ دێتەوە ھەرمێلە و وەک تفەنگچی لە ماڵی ئاغاوات دادەمەزرێت، و پاشان نێوانی لەگەڵ ئاغا تێکدەچێت و واز لە تفەنگچییەتی و ئازار و ئەزییەتی خەڵک لە پێناو ئاغادا دێنێت و دەچێتە سەقز و دەبێتە شۆفێری مینەخانی ئەردەڵان و لەنێوان سەقز و بانەدا دەست بە کار دەکات.

ئاوارەیی و بەغدا[دەستکاری]

ڕۆژێک لە ڕۆژان کوڕە جەحێڵەیەکی گوندی قوڕەدەرێ، بە ناوی مەحموود نارنج، بە ئۆتۆمبێلەکەی حەسەن کۆمەڵێک باری دار دەگوازنەوە، لە نزیک گرداییەک ئۆتۆمبێلەکەی حەسەن گڕ دەگرێت و ھاوڕێیەکەی حەسەن لەناو ئۆتۆمبێلەکە دەسوتێت و گیانی لە دەستدەدات. حەسەن لەترسان ڕادەکات و ئاوارە دەبێت تا لە باشوری کوردستان دەگیرسێتەوە. دواتر زیرەک دەگاتە شاری بەغدا و لەوێ بەھۆی چەند کەسێک لە میوانخانەی شومال ئەلکەبیر دادەمەزرێت. لەوێش دەست دەکات بە گۆرانی وتن و لە ماوەیەکی کەمدا بەم ھۆیانە ناوبانگ دەردەکات. چەند کەس لە ناودارانی مۆسیقای کوردی، وەک عەلی مەردان، لە ساڵی ١٩٥٣ زیرەک لەوێ دەبینن و ئەو دەبەنە بەشی کوردیی ڕادیۆی بەغدا و بۆ یەکەم جار دەنگی لە ڕادیۆی کوردیی بەغداد دەبیسترێت و بەم جۆرە مەیدانێکی باش بۆ خۆ نواندنی گۆرانیبێژیی زیرەک پەیدا دەبێت.

حەسەن زیرەک لە ماوەی مانەوەی لە بەغدا دەیان گۆرانی تۆمار دەکات، و ئەم گۆرانییانە و ناو و ئاوازی زیرەک بە کوردستاندا بڵاو دەکەنەوە. زیرەک لە ماوەی نزیک بە دە ساڵ مانەوە لە عێراقدا دەبێتە دۆست و ئاشنای زۆر ھونەرمەند و گۆرانیبێژی بەناوبانگی کورد، لە ئەزموون و ڕێنوێنییەکانیان کەڵک وەردەگرێت و سەرنجیان بۆ لای مایە بەھرە ھونەرییە کەم وێنەکەی خۆی ڕادەکێشێت.

گەڕانەوە بۆ ئێران[دەستکاری]

لە ١٤ی ئابی ١٩٥٨ حەسەن زیرەک گەڕاوەتەوە بۆ ئێران، لەوێ چووە بۆ ڕادیۆی تاران، کرماشان و تەورێز و لەوێوە گۆرانیی خوێندووە. ھەر لەو ساڵەدا لە ڕادیۆی تاران لەگەڵ میدیا زەندی ئاشنا دەبێت و پێکەوە ژیانی ھاوبەش پێک دێنن کە ئاکامی ئەو ژیانە دوو منداڵ بە ناوەکانی مەھتاب (ئارەزوو) و ساکاریان دەبێت. ساڵی ١٩٦٩ حەسەن زیرەک ماڵەکەی دەباتە شاری بانە و لەوێ لە کانی مەلا ئەحمەد چایخانەیەک دادەمەزرێنێت، شانبەشانی ئەو کارەش لە گۆرانیوتن و کاری ھونەری ناوەستێت و لە بەزم و شادی خەڵکدا بەشداری دەکات و بە بۆنەی جۆراوجۆرەوە گۆرانی تۆمار دەکات. پاشان دەچێتە شاری مەھاباد و لە دواکاتەکانی ژیانیشیدا دەچێتە شاری شنۆ. لە شاری شنۆ بە کار و کاسبی ژیان تێپەڕ دەکات. لە ساڵانی ١٩٦٠–١٩٦١ لە شاری سلێمانی لە تیپی شانۆی ھونەرەجوانەکان لەگەڵ سێوەخان و ڕەشۆڵ عەبدوڵڵادا لە شانۆی بووکی ژێر دەواری ڕەش و خەسوو یان ئەژدیھا و تەڕپیر بەشداریی کردووە. لە نێوان ساڵانی ١٩٦٧–١٩٦٨ لە شاری سەقز ھۆتێلی سێ ئەستێرەی ھەبووە، کە بۆ خۆی لەوێ گۆرانیی وتووە.

گرتوخانە[دەستکاری]

وێنەی حەسەن زیرەک بە پلاکی گرتووخانەوە لە زیندانی کرماشان

دوای دەرکردنی زیرەک لە ڕادیۆی کرماشان، زیرەک دەچێتە عێراق بە ھیوای دامەزراندنەوەی لە ڕادیۆی کوردی بەغدا، بەڵام لە عێراق دەستگیر دەکرێت. ١٨ مانگ لەوێ زیندانی و ئەشکەنجە دراوە و دوای ئازادبوونی لە سنووری ئێران و عێراق، لەلایەن ساواکەوە دەستگیر دەکرێت و بۆ زیندانی کرماشان دەگوازرێتەوە.

گۆرانییەکان[دەستکاری]

مەقامێکی حەسەن زیرەک بە زمانی فارسی، لە گۆرانی ڕێبوار و ڕێبوار.

یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی گۆرانییەکانی حەسەن زیرەک پشتبەستنی بە گۆرانییە فۆلکلۆرییەکانە. ئەو چاوی بە زۆر ناوچە و مەڵبەندی کوردستان کەوتووە، لێیان ماوەتەوە، لای خەڵکەکەی میوان بووە و ھەڵسان و دانیشتنی لەگەڵیان بووە و لەگەڵ شێوەی ژیانیان و جلوبەرگ و ھەڵسوکەوتیان ئاشنا بووە. ئەو گۆرانییانەی لە خەڵکەوە بیستوویەتی، فێری بووە. ھەرچەندە زیرەک زۆر گۆرانیشی ھەیە کە ھەم ھەڵبەستەکەی و ھەم ئاھەنگەکەی ھی خۆیەتی، زیرەک لە شیعری کوردیش کەڵکی وەرگرتووە. لە ئەو شاعیرانە: نالی، وەفایی، سەید کامیل ئیمامی، کوردی، ئەحمەد ھەردی، پیرەمێرد و ھێمن. زیرەک بۆ وێنە شیعری «شەو»ی سەید کامیل ئیمامی کردووە بە گۆرانی.

حەسەن زیرەک گۆرانیی فارسی، ئەرمەنی و ئازەریی ھەیە، لەو جۆرە گۆرانییانەدا زیرەک ھەڵبەستی کوردیی تێکەڵاو کردوون. «گویلدر»^[ئ] یەکێکە لەو گۆرانییانە کە بە زمانی ئازەری وتوویەتی.

دیارترین گۆرانییەکانی:[دەستکاری]

خان باجی (زمانەکانی کوردی، ئازەری، ئەرمەنی، تورکی و فارسی لەم گۆرانییەدا بەکارھاتوون، لە ڕادیۆی تەورێز تۆمار کراوە).
ئەی نیشتیمان^[ا]
ھەر تۆم دەوێ
یەڵا شۆفێر
ئای لاچن^[ب]
نایلۆنە^[پ]
لۆرکێ لۆرکێ
کەتانە
قژ کاڵی لێو ئاڵی^[ت]
کیژان دەچنە مێرگوڵان
مەھتاب^[ج]
ناڵەشکێنە
نەورۆز
جەرسە
لەیلا
ھەوری لار
کرماشان شاری شیرینم
گەوھەرێ
ماڵی بابم نەسرین
کەویار
بەلەنگەر

مەقامەکان:[دەستکاری]

سەوزەڵێ
ناکەم
سڕێکە لە دڵمایە
فرمێسکی گەش
ئەو دڵەی وەک بت پەرستێ^[چ]
وا من نەخۆشم^[ح]
قەسەمت دەدەم
ھەی بەناز
ئەی وەتەن
مردن لەبیرمی
ڕازی تەنیایی
گوڵنیشان^[خ]
دەمێک ساقی^[د]

گۆرانییە نوێکراوەکانی[دەستکاری]

ھاوبەشی لەگەڵ گۆرانیبێژان[دەستکاری]

حەسەن زیرەک لەگەڵ زۆر گۆرانیبێژی کورد گۆرانی گوتووە، بۆ نموونە محەممەد ماملێ، مەلا حسێنی عەبدوڵڵازادە، عوسمان بۆکانی، ڕەزا سەقایی، سەید محەمەد سەفایی و ئەحمەد شەماڵ، گۆرانییەکانی «ئەمان ئەمان» و «نازانم لە کێ پرسم» دوو گۆرانی تۆمارکراوی زیرەک و ئەحمەد شەماڵە لە شاری سلێمانی. گۆرانیی «ماڵی بابم بێ وەفا» یەکێک لەو گۆرانییانەیە کە حەسەن زیرەک، محەممەدی ماملێ و مەلا حسێنی عەبدولازادە ساڵی ١٩٥٩ بە یارمەتیی تیپی مۆسیقای کرماشان تۆماریان کردووە. «بەرھەڵبێنە» و «ھەوارە، گوڵم ھەوارە» دوو گۆرانی دیکەن کە زیرەک و محەممەدی ماملێ پێکەوە وتوویانە.

ژیانی ھونەری[دەستکاری]

لە ماوەی ژیانی ھونەریدا زیرەک دەربەدەری زۆری چەشتووە. ماوەیەک لە شارەکانی ئێران و ماوەیەک لە عێراق. لە ڕۆژانی دەستپێکی ژیانی لە باشووری کوردستان لە شاری سلێمانی کاری دەکرد. ڕۆژێک بەدەم کارەوە لەژێر لێواندا گۆرانی دەخوێنێت، ئەو گۆرانییە و دەنگی زیرەک ھەستی ڕێبوارێک دەبزوێنێت و ئەو ڕێبوارە دەبێتە ھۆی گۆڕانکاری لە ژیانی زیرەکدا و ڕێگەی بۆ دەکاتەوە بڕواتە ڕادیۆی بەغدا. بۆ ماوەیەک لە ڕادیۆ بەغدا کار دەکات و کاتێک لە ساڵی ١٩٥٦ بەشی کوردیی ڕادیۆ تاران دەست بەکار دەکات، حەسەن زیرەک بۆ تاران بار دەکات و لەوێ درێژە بە کار دەدات. زۆربەی بەرھەمەکانی حەسەن زیرەک لە ڕادیۆ تاران لەگەڵ گەورەکانی مۆسیقای ئێرانی وەک حسەین یاحەقی، حەسەن کەسایی، جەلیل شەھناز، جەھانگیر مەلەک و ئەحمەد عیبادی بووە.

حەسەن زیرەک ئەگەر چی لەبەر بارودۆخی ئەستەمی ژیان لە خوێندن بێ بەش مابوو، بەڵام توانای بێ وێنەی لە ھۆنینی شیعری کوردی و دانانی مۆسیقای کوردی ھەبوو. ئەو توانایە لەگەڵ دەنگی بێوێنەی بووە ھۆی ئەوەی کە گۆرانییەکانی حەسەن زیرەک لە سەرانسەری کوردستان ببێتە خۆشەویستی جەماوەری خەڵک. ئێستاکەش لە شار و گوندەکانی کوردستان و لە ماڵی کوردەکان گوێ لە گۆرانییەکانی دەگیرێت. زیرەک چەند گۆرانییەکی بە کچەکانیدا وتووتەوە. حەسەن زیرەک نە لە ئێران و نە لە عێراق ڕووی خۆشیی نەدیوە. ھەڵسوکەوتی حکوومەتی ئێران کێشەی زۆری بۆ دروست کردووە. بۆ نموونە، دوای ماوەیەک ئیتر ڕێگەیان نەداوە بە ڕادیۆ تاران. ئەوە دڵی ناسکی زیرەکی ڕەنجاند و بڕیاریدا چیتر نەگەڕێتەوە بۆ تاران. باری کرد بۆ عێراق بەڵام لە بەغدا دەستبەسەر کرا و لە بەندیخانە ئەشکەنجە درا. حەسەن زیرەک لە نێوان ساڵانی ١٩٦٢ تا ١٩٦٤ لە ڕادیۆ کرماشان کاری کردووە. لەو ماوەدا لەگەڵ گەورەکانی مۆسیقای ئەو سەردەمە وەک موجتەبا میرزادە، محەممەد عەبدولسەمدی، ئەکبەر ئیزەدی و بەھمەن پوولەکی کاری کردووە و ئەو ھاوکارییە بووە ھۆی دروستکردنی بەرھەمی وا کە وەک شاکارەکانی مۆسیقای ئەو سەردەمە بە یادگاری ماون.

کۆچی دوایی[دەستکاری]

ساڵی ١٩٧٢ نەخۆشیی شێرپەنجە کە ماوەیەکی زۆر حەسەن زیرەکی ئازار دەدا، لێی تووند دەکات، چەند جار لە نەخۆشخانەکانی ورمێ و بۆکان دەخەوێندرێت، بەڵام دەستبەرداری نەبوو، حەسەن زیرەک لە گۆرانییەکیدا بە مەقامێک ئاماژە بە کۆتایییەکانیی ژیانی دەدات:

لە پڕدا پیریم لێ وەدەرکەوت		بەختیش وەکوو خۆم ھات و لێی خەوت
فتیلەی عومرم ھاتووەتە کزی		ھەر بینا ئەویش لە سووتان کەوت

سەرەنجام ڕۆژی ٥ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧١ی زایینی نەخۆشی ھێرشی بۆ دێنێ و شێرپەنجەی جەرگ لە ئەرزی دەدات و دوای ماوەیەکی زۆر لە جێگەدا کەوتن لە ١٩٧٢ لە نەخۆشخانەی شاری بۆکان ماڵاوایی لە زێد و نیشتمانەکەی دەکات و چرای تەمەنی لە سووتان دەکەوێت و پەپوولەی گیانی قەفەسەی سینگی پڕ لە ماتەمی بەجێ ھێشت. لەسەر ویستی خۆی لە داوێنی کێوی ناڵەشکێنە، کە دەڕوانێتە بۆکان ئەسپاردەی دایکی نیشتمان دەکرێت.

کۆچی دوایی حەسەن زیرەک کاردانەوەی گەورەی بەدوای خۆیدا ھێنا و شەپۆلەکانی خەم و ماتەمی لەدەستچوونی لە سنوورەکانی کوردستان تێپەڕی.

ژیان و بەرھەمەکانی لە پەڕتووکدا[دەستکاری]

چریکەی کوردستان
ژیان و ھونەری
گەوھەرێ
حەسەن زیرەک و ھێندێ لە بەسەرھاتەکانی

تێبینییەکان[دەستکاری]

^ ئەم گۆرانیە لە کوردییەکەی زیاتر بە «بێ دکتۆر» ناسراوە
^ بەھۆی ئەم گۆرانییەوە دەستبەسەر کرا
^ گۆرانی «دەسماڵ حەریری» بە ھەمان ئاواز گوتووەتەوە
^ ماملێ ھەمان گۆرانی گوتووەتەوە
^ ھونەرمەند ھۆمەر دزەیی ئەم گۆرانیەی بە دەنگی خۆی کەڤەر کردوە
^ ئەم گۆرانیەی بۆ کچەکەی، مەھتاب (ئارەزوو) گوتووە، کە لەسەر ئاوازی گۆرانی «ئەی موتریبی حەریفان»ی تایەر تۆفیقە
^ شیعری ئەحمەد ھەردی
^ ھەروەھا بە ناوی «من بریندارم» دووبارە گوتویەتییەوە؛ ئەم مەقامەی لە کاتی نەخۆش کەوتنیدا گوت
^ «مینا گیان» ھەمان ناوی ئەم مەقامەیە
^ شیعری وەفایی

سەرچاوەکان[دەستکاری]

^ "ئیمپراتۆری گۆرانی و میوزیکی کوردی‌". knwe.org. Retrieved 2023-11-10.
^ کوردیپێدیا, Kurdipedia-. "ساواک بۆچی حەسەن زیرەکی کوشت؟". Kurdipedia.org. Retrieved 2023-11-10.
^ "حەسەن زیرەک.. له نێوان مردنى ئاسایی و تیرۆرکردندا". politicmedia.net. Retrieved 2023-11-10.
^ "بەرگرییەک لەھونەرمەند حەسەن زیرەک". hawlati.co (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-09-25.
^ "بولبولی کوردستان بوو بە 100 ساڵ". SAHAR KURDISH (Sorani). 2021-11-28. Retrieved 2023-11-10.
^ "وت‌ووێژێکی بڵاونەکراوە لەگەڵ میدیا زەندی ھاوسەری مامۆستا حەسەن زیرەک". haje.ir. Retrieved 2023-11-10.
^ "ھاوسەری ھونەرمەند حەسەن زیرەک کۆچی دوایی کرد". Kurdistanmedia (kurdistanmedia.com) (بە کوردی). 2023-06-07. Retrieved 2023-11-10.
^ "حەسەن زیرەک". www.khaktv.net. Retrieved 2023-11-10.

بەستەرە دەرەکییەکان[دەستکاری]

[9] ئەم گۆرانیە لە کوردییەکەی زیاتر بە «بێ دکتۆر» ناسراوە

[10] بەھۆی ئەم گۆرانییەوە دەستبەسەر کرا

[11] گۆرانی «دەسماڵ حەریری» بە ھەمان ئاواز گوتووەتەوە

[12] ماملێ ھەمان گۆرانی گوتووەتەوە

[13] ھونەرمەند ھۆمەر دزەیی ئەم گۆرانیەی بە دەنگی خۆی کەڤەر کردوە

[14] ئەم گۆرانیەی بۆ کچەکەی، مەھتاب (ئارەزوو) گوتووە، کە لەسەر ئاوازی گۆرانی «ئەی موتریبی حەریفان»ی تایەر تۆفیقە

[15] شیعری ئەحمەد ھەردی

[16] ھەروەھا بە ناوی «من بریندارم» دووبارە گوتویەتییەوە؛ ئەم مەقامەی لە کاتی نەخۆش کەوتنیدا گوت

[17] «مینا گیان» ھەمان ناوی ئەم مەقامەیە

[18] شیعری وەفایی

[1] "ئیمپراتۆری گۆرانی و میوزیکی کوردی‌". knwe.org. Retrieved 2023-11-10.

[2] کوردیپێدیا, Kurdipedia-. "ساواک بۆچی حەسەن زیرەکی کوشت؟". Kurdipedia.org. Retrieved 2023-11-10.

[3] "حەسەن زیرەک.. له نێوان مردنى ئاسایی و تیرۆرکردندا". politicmedia.net. Retrieved 2023-11-10.

[4] "بەرگرییەک لەھونەرمەند حەسەن زیرەک". hawlati.co (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-09-25.

[5] "بولبولی کوردستان بوو بە 100 ساڵ". SAHAR KURDISH (Sorani). 2021-11-28. Retrieved 2023-11-10.

[6] "وت‌ووێژێکی بڵاونەکراوە لەگەڵ میدیا زەندی ھاوسەری مامۆستا حەسەن زیرەک". haje.ir. Retrieved 2023-11-10.

[7] "ھاوسەری ھونەرمەند حەسەن زیرەک کۆچی دوایی کرد". Kurdistanmedia (kurdistanmedia.com) (بە کوردی). 2023-06-07. Retrieved 2023-11-10.

[8] "حەسەن زیرەک". www.khaktv.net. Retrieved 2023-11-10.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[ئ]

[ا]

[ب]

[پ]

[ت]

[ج]

[چ]

[ح]

[خ]

[د]